Hakerek Nain Dr. Antonio Maher Lopez (Fatuk Mutin) - Tempo Semanal, opiniaun
Iha mundu tomak, inklui Timor Leste, ema haklaken katak desenvolvimentu fisiku nasaun ida nian hatudu ka marka existensia humanizasaun ema nian, i.e., “halo ema sa’I ema liu tan”. Ema hanoin katak desenvovlvimentu ne’e “milagre”, mosu iha tempu no fatin nebe’e ema la he’in katak nia atu mosu sem involvimentu ema nian. Osan, makina bo-bo’ot kareta ki’ik no bo’ot, aviaun semo ba mai, roahi tama sa’i, kontentores hasa’e hatu’un teki-teki deit. La kleur buat foun ida mosu mai!. Uma foun hari’i, estrada foun loke tan, no buat seluk tan mosu naba-naban mai! Balun fo razaun, desnvovimentu mosu tanba ema balu lori investimentu (osan ka instrumento de produsaun) tama mai iha nia ra’in no balun hateten: “ukun na’in rai ne’e nian mak lori rekursus financeirus nebe’e nia hetan hosi rekursus naturais (riku soin rai ne’e nian) hodi halo desenvolvimentu ba rai ne’e! Housi hanoin hirak ne’e, ema balun ka instituisoens politikas ka governo nian balun hateten: “Adeus violência, Benvindo Desenvolvimento”! Afirmasaun ne’e lo’os, tuir ema nia hanoin mos! Maibe, afirmasaun ne’e la lo’os, tuir ema nia hahalok lolo’os!
Karik koalia ba desenvolvimentu, ita tenki hare’e housi aspektu barak, hanesan, aspektu fisiku-material (infrastruturas funsionalimu, infrastruturas de komunikasaun, infrastruturas elektrifikasaun, infrastruturas edukasionais e sosiais, infrastruturas hospitalares, infrastruturas agrikolas no seluk tan); aspektu fisiku-ekonomico (infrastrutura komersiais makro – supermerkados, lolas ho modalidades espesifikas oi-oin, no mikro – mekardo publiku, kios-kios no vendors ambulante – “pedagang kaki lima); aspektu fisiku-kultural (infrastruturas hodi halo orasaun, uma lulik – idenfikasaun cultural Timor nian no seluk tan); no aspektu fisiku-moral humano, i.e., aspektu desenvolvimentu nebe’e, ema sa’i na’in ba desenvolvimentu ne’e rasik, “ser sujeito do próprio desenvolvimento” hanesan autor no benifisiariu.
Desenvolvimentu sa’ida de’it mak bele la’o no bele hala’o tenki hatu’ur ema hanesan sentru ba desenvolvimentu, .i.e., ema mak hari’i, hakonu no goza! Ho kosar no terus nia hari’I no hakonu nune’e mos ho ksolok no laran kmanek nia goza! Ne’e direitu fundamental ida nebe’e ema haesan autor tenki hetan! Ema nu’udar servisu na’in mak hahu’u no hala’o desenvolvimentu tan ne’e produto ba desenvolvimento sa de’it, nu’udar servisu na’in, nia tenki hetan direitu atu goza!
Ema mak sentro iha desenvolvimentu nasaun ida nian tanba ema mak autor ba desenvolvimentu! Osan ka insrumento atu halo desenvolvimento ka instrumento produsaun hanesan de’it meio hodi halo desenvolvimentu. Ho lia-fuan todan, ita hateten: “osan tokon ba tokon ka makina bo;ot ka ki’ik, traktor oin sa deit, sei la hamrik rasik hodi halo “milagre”! Ema ka servisu na’in mak usa osan ka material hirak hodi hamosu desenvolvimento! Maibe iha prosesu desenvolvimentu nia laran, sector ida hanesan autor ne’e, ka ida hanaran “servisu na’in”, lakon tiha naran, marginalizadu, alienadu! NIa servisu tomak ema sukat ho osan nebe’e fulan ida de’it mos la to’o ba nia a’an rasik, hetok tan ba familia! Ema ne’e iha osan no iha material no meios produsaun mak naran bo’ot! Sira mak sa’i autor mesak ba desenvolvimentu no hetan benefisiu bo’ot ba nia a’an rasik! Riku ba nafatin!
Tan sa mak situasaun ida ne’e mosu?
Atu halo desenvolvimentu, iha sektor ka rekursu tolu mak presija:
Rekursus finanseirus;
Rekursus materiais;
Rekursus humanus!
Sektor tolu ne’e, mak ho lian seluk, ema hateten: kapital finanseiru, capital material no kapital humanu.
Rekursus Financeirus (Kapital Finanseiro)
Rekursus finanseirus ka kapital finanseiru katak “OSAN” nebe’e ema ida ka entidade privada no kelektiva ka governo ida iha. Iha Timor ita hatene osan, hori tempu uluk avo liu-la’in sira nian. Ita hatene murak mean hanesan osan mean no murak mutin hanesan osan mutin. Osan mean, osan mutin no murak rai, iha folin maibe sukat ho karau, bibi, fahi, kuda, tais, ai-horis no ai-han! Karik ita haktuir lolo’os, ita bei-ala sira hatene osan maibe la’os holi hola sasan maibe hodi troka sasan tuir nia folin, no tuir costume tradisional hodi hafolin feto, halo lia feto-san no umane.
Housi tempu bei-ala sira nia ita hatene “osan mean, osan mutin no murak rai” hanesan meiu hodi hafolin sasan. Iha Tempo kolonialismu portugues ita hatene “osan escudo” hodi fo folin ba ita nia riku soi rai nian, hodi hola sasan iha merkadu ka loja no hodi selu ka fo folin ba bei-ala nebe’e serbisu ba sira interese hodi haburas no hametin ukun kolonial. Reinu sira nia servisu hodi halo desenvolvimentu laiha folin, sira nia kolen iha to’os no natar, hakiak balada hetan folin ba “imposto obrigatório” ba poder kolonial! Iha tempu okupasaun Indonesia, ita hatene “osan rupiah”, osan nebe’e naklekar barak iha Timor laran hamutuk ho ran, ruin, terus no tanis Timor nia emar barak. Osan la’os de’it meio ida atu hafolin no hola sasan maibe hola mos ema barak nia vida.
Iha tempu transisaun no Independenisa ita hatene “osan Dollar” nebe’e dolar duni iha Timor Leste hodi fo folin no hafolin sasan liu ona tinan sanulu nia laran. Osan ne’e dolar duni ka keta semo de’it ka dolar subsubar de’it? Se mak bele hatene! Hotu-hotu konkore (hala’i) hodi buka dolar tanba “DOLAR” sub-subar mak barak liu, halo ita rasik tauk, karik Dollar bele sosa ita nia dignidade no hamonu ita nia integridade no soberania nasiona, tan Dollar buka ema nebe’e iha dollar, bolu matenek sira mai tan dollar no dollar ba hamutuk hotu iha ema matenek no toman tiha moris ho dollar.
Osan ka capital, tuir desenvolvimentu sosiedade humana hosi etapa ba etapa, transforma hanesan instrumentu hodi sukat valor servisu no dignidade ema nia nian no nia sesrvisu folin! Osan, transforma, negativamente, hosi klase, produto desenvolvimento nian, klase kapitalista, hanesan instrmentu nebe’e hasa’I ema (aliena ka marginalija ema) housi buat nebe’e nia rasik halo. Ne’e Situsasaun ida nebe’e kapitalista mak kria tan lakon ona sira sensibilidade humana!’ Osan sa’I ka transforma nu’udar Maromak Segundo ba klase kapitalista! Ita ses ka labele ses atu usa instrumentu ida ne’e? Ita usa hanesan meio maibe la’os “fim”(Tujan). Ema halo osan hodi halo ema sa’i ema, la’os ema sa’i sasan! Ema mak usa osan la’os osan mak usa ema! Diak liu tan, Ita hare’e di-diak osan nia funsionamentu iha konvivensia social no nia konteudu atu hetan capital atu nune’e ita reflete klean liu nia influensia iha konvivensia soio-ekonomico Timor Leste nian!
Ita hare’e katak kapital finanseiru ka “osan” nebe’e oras ne’e iha Timor Leste mak “Dollar”! Se mak iha kapital ida ne’e no oin sa mak capital ne’e iha? Iha Timor Leste, se mak iha kapital finanseiru?
Ema ka entidade privada ka kolektiva nebe’e mak halo akomulasaun osan (tau osan uit oan housi fatin oin nia servisu ba ka housi nia negosio ki’ik oin-oin), konsentrasan osan (tau hamutuk iha fatin ida de’it) no halo sentralizasaun osan ne’e hotu hodi sa’i barak no maneja osan sentralizada hodi halo diversifikasaun ba nia aktividade ekonomika maka ita hateten katak ema ka entidade privada ka kolektiva ida ne’e iha kapital finanseiru. Ne’e prosesu normal atu hetan Kapital finanseiru! Prosesu akijisaun kapital balu, liu hosi “mau uso do poder”,i.e., usa poder politiku hodi hetan capital finanseiru; balu, liu housi, “mau uso da bondade” ema seluk nian, i.e., tanba ema nia laran diak ba ita, ita usa nia hodi serbi ba ita interese hodi halibur kapital ba ita nia a’an rasik, ka selu osan ki’ik ba ita nia servisu na’in sira hodi hetan osan barak ba ita nia a’an; pior liu, mak akijisaun kapital liu housi korupsaun, koluijaun no nepotismu (KKN), liu-liu akontese entre instituisoens estadu ka governu nian ho entidades individuais ka privadas.
Kapital Material
Kapital material hanesan asset ka sasan instrumentus ka ekipamentus sa de’it, meius ka infrastruturas oi-oin hodi halo servisu iha empresa ka fabrika ida. Instrmentus ka ekipamentus hirak ne’e, ema nebe’e iha kapital finanseiru maka hola ka sosa liu hosi akumulasaun no kosentrasaun kapital finanseiru hodi apoia produktifidade, efektividade no efisiensia servisu empresa ka fabrika nian. Iha fabrika ka instituisoens industriais, instrumentus ka makinas hirak ne’e, ema katak “meios de produção”. Iha empresas nebe’e ka’er projektos konstrusoens ho espesialidade ida-idak, ema katak “ekipamentus ka insfrastruturas konstrusaun” nian. “Meios de produção” ka “meios para projectos de construção” hatu’n de’it envolvimentu kbi’it ema nian iha prosesu produsaun, maibe la troka kbi’it ema ka servisu na’in ida hodi halo ka hala’o produsaun ka servisu ba projektus konstrusoens. Meius rua iha leten ne’e usa hodi hasa’e produktividade no efektividade produsaun, i.e., karik ema atus iha bele produz iha loron ida produto ho volume ho total valor dollar rihun lima nulu, makina ka instrument produsaun bele produs produto hanesan ho volume ho total dollar rihun atus ida; hasa’e efisiensia produsaun, i.e., volume produsaun, karik ema lubuk bele halo ba empresa ka fabrika ida iha loron ida la barak liu makina produsaun ida kompara iha loron ida. Ne’e hakarak hatudu katak makina produsaun ida serbisu lais liu ema lubuk ida nia serbisu. Makina produdsaun habadak tempu ba produsaun produtu kompara ho kbi’it ema nian. Makina produsaun ka makina konstrusaun ho nia funsionamentu hanesan iha leten maka halo ema ka entidade privada barak halo kapitalijasaun osan no sa’i riku. Ema ka entitadade individual ka privada nebe’e iha kapital finanseiru sosa capital material hodi halo metin no hetan kbi’it bo’ot liu tan ba sira nia osan ka sira nia capital finanseiru.
Kapital Humanu
Kapital humanu katak kbi’it nebe’e ema ida-idak iha hodi halo ka hala’o servisu iha empresa ka fabrika ida. Dala barak ema fo’o konotasaun ba kapital humanu housi aspektu ida de’it, i.e., ema matenek ka kapasitadu ka iha habilidade espesifika ruma. Ema haluha tiha katak, kbi’it isin nian no kbi’it hodi transforma matenek na’in ka ema kapasitadu nia hanoin ba produto ida nebe’e hetan folin osan ba ema seluk, hanesan mos kapital humanu.
Konotasan ida ne’e halo diferensiasaun entre servisu na’in sira. Servisu na’in nebe’e matenek ka kapasitadu orienta ka fo’o nia hanoin hodi halo ka hala’o ka produs produtu ida maibe sira mesak la halo no labele hala’o ka produs mesak deít. Sira mos presija ema ka servisu na’in nebe’e simu orientasaun no transforma sira nia hanoin ba realidade ida. Hanesan ejemplu simples ida, arkitektu, halo planta uma ida no engineiru tekniku sivil halo levantamentu fisiku kalkulu no sukat maibe sira rasik de’it la halo. Servisu na’in la matenek no la kapasitadu ho siensia mak transforma arkitetu no engineiru tekniku sivil nia hanoin no sira nia levantamentu sa’i uma nebe’e tuir sira nia planta, hanoin no sukat.
Servisu na’in la matenek ka la kapasitadu ho siensia ka kualifikadu akademikamente mak iha tempu kolonialijasaun portugues, mala’e kulit mutin, hanaran “asulear” ka ho lian protugues lolo’os dehan “auxiliar”, ema nebe’e servisu saukati de’it ba patraun ka ukun na’in colonial. Lia fuan ida ne’e personalisa iha identidade indivisual no kolektivu ema Timor Oan nebe’e bei-ala sira hanaran nia bei-oan sira “MAU-BERE” no “BUI-BERE”. Mau-bere ho Bui-bere idenfikadu ho “asulear”, kriadu, matros ka ho lian tetun “atan”. Nu’udar atan bele hetan de’it dever atu servi nia patraun iha horas nebe’e de’it no servisu sa de’it maibe la hetan direitu ba nia servisu. Iha okupasaun Indonesia, ema hanaran “buruh kasar” no iha tempu independensia, ita hanaran “trabalhador” ka “servisu na’in” nebe’e ema empregador no ka’er ukun nasaun tenta no deside hodi sukat nia direitu ho horas no servisu nebe’e “buruh kasar” halo ka kontraktu “borongan”. “Buruh kasar”, tanba de’it kondisaun sosio-ekonomiku, presija osan ba sustentu nia familia no nia oan sira nia eskola ka buat seluk tan, haluha rasik sira dieritu ba sira nia servisu rasik. Haluha ka la hatene sira nia direitu fo’o vantage no oportunidade ba ukun na’in sira hodi halo lei nebe’e halakon servisu na’in sira nia direito no empregadores usa lei ne’e hodi hanesan no eksplora servisu na’in sira iha fatin servisu nian. Servisu na’in sa’I marginalizau, alienado, eksploradu no la hetan benefisiu ba sira nia a’an rasik no moris dependente ba lei no patraun sira.
Matenek ka kapasitadu ho siensia (titulu akademiku) ne’e invesitmentu nebe’e ema ida halo ba nia a’an rasik ka familia ida haloba nia oan sira. Investimentu katak kuda osan hodi hetan titulu akademiku no hodi titulu ida ne’e, nia buka fali osan hanesan retribuisaun ka halibur hikas osan nebe’e nia investe ona no bele hetan liu tan ne’e. Nune’e mos servisu na’in nebe’e la iha titulu akademiku halo investimentu ba nia a’an rasik iha kbi’it isin no neon hodi transforma ka halo buat foun ida. Servisu na’in nebe’e la iha titulu akademiku, ho nia kbi’it isin no neon buka osan no halibur osan ba nia a’an no nia familia.
Relasaun Entre Kapitais
Kapital finanseiru no capital material personalizasu ka identifikadu ho ema ka empregador nebe’e halo akumulasaun no konsentrasaun capital. Kapital finanseiru no capital material (rekursu finanseiru no rekursu material) mak sa’i hanesan “acção”, “saham” iha negosiu ka investimentu ekonomiku. “Acção” ka “saham” hanesan parte ida nebe’e determina desenvolvimentu roda ekonomika iha empreja ka fabrika ida. Iha fatin seluk, kapital humanu, nebe’e iha diferensiasaun tolu:
rekursu humanu ho titulu akademiku,
rekursu humanu ho kualidade
habilitadu (skill ka terampil) no rekursu humanu ho kapasidade fisika ka neon moris (servisu na’in, “buruh kasar” ka trabalhador) nebe’e sa’i hanesan parte integral no impresendivel (“tak terpisahkan” ka labele tahu ketak) iha prosesu desenveolvimentu roda ekonomika ka sector empresarial investimentu nian. Kapital humanu ka rekursu humanu bele transforma hanesan “acção” ka “saham” iha sector ida ne’e.
Maibe iha pratika, empregadores ka accionista ka “pemegang saham” ka “stakeholders” lakon konsiderasaun katak capital humanu hanesan “acção” ka “saham”. Sira konsidera capital humanu hanesan instrument de produsaun, hanesan makina ika nebe’e servisu sukat ho horas, dala ruma liu horas tuir sira (empregador) nia hakarak.
Kapital humanu sa’I hanesan objektu (alat) nebe’e bele servisu hodi hasa’e proveito ka vantage ekonomika ba empegador empresarial.
Ema sa’I hanesan makina. A’at so’e ka duni sa’I no hatama fali foun tuir sira (red epregador) nia hakarak. Ema lakon nia estatuto original hanesan sujeito.
Transformasaun ema sa’I hanesan objektu ka instrumentu produsaun halakon dignidade ema nian. Servisu na’in sa’I objektu ba empregador. Hanesan de’it objektu maka sevisu na’in sira hatene de’it mak bele produs no obrigadu atu produs liu hodi habokur no hariku empregador.
Iha ne’e mak mosu kolapsu relasaun entre empregador ho servisu na’in. Ema la konsidera malu ka foti ema hanesan ema ba balu. Relasaun ema nian sa’I explorador no explorado; opresor no oprimidu; abismu (gap ka jurang) enre riku no kiak do’ok ba nafatin. Ida ne’e mak marsista sira hateten “sistema produsaun kapitalista”, sistema nebe’e obriga ema ka servisu na’in sa’I hanesan objektu hodi produs ho valor nebe’e liu (“over plus value”) hodi halo riku empregador. Ida ne’e antagonism nebe’e mosu iha ita nia sosiedade humana. Ema la hanoin hanesan ema ba ema maibe hanoin oin sa atu usa ema hodi halo riku a’an!
Hare’e ba kondisaun ida leten ne’e, mak ami apresenta proposta lei ba kodigo laboral nebe’e aprova tiha ona iha Parlamento Nacional iha tinan kotuk 2012. Maibe iha kodiku elaboral ne’e iha Kapitulu II nebe’e define “prinsipius fundamentais” nebe’e tuir proposta lei apresenta hosi SEPFOPE, iha Artigo 6,7 no 8 Kapitulu koalia kona “Igualidade iha Servisu, Asedio Sektsual no Trabalho Forsadu” nebe’e tuir ami nia hanoin la’os kestaun fundamental. Tanba ema hotu-hotu iha direitu, tuir konstituisaun, atu hetan servisu maibe la iha ema obrigatoriamente atu halo ka buka servisu; servisu la halo distinsaun entre feto ka mane maibe ita (empregador ka sevisu na’in) tenki konsiente katak iha servisu nebe’e feto ka mane bele halo no labele halo, nune’e mos iha servisu nebe’e feto ka mane bele halo; nune’e mos, servisu forsadu, iha tempo postmoderno ne’e laiha ona. Iha de’it ema ka servisu na’in nebe’e, obrigatoriamente, tenki servisu maka’as tanba kondisaun ka ejisensia ekonomika familia nian ka obrigatoriamente tenki servisu maka’as tuir ejigensia empregador hodi hetan proveito lukru bo’ot ba nia a’an no nia empresa.
Tanba la’os kestaun fundamental, ami propoem ba Artigo 6,7 & Kapitulu II, hodi define iha lei “Acção” ka “saham”, hari’i Seguro Nacional no hari’i koperativa ba servisu na’in nebe’e, tuir konseito no prinsipio polítku ida nebe’e reflete lolo’os direitu fundamental serbisu na’in sira atu nune’e sira bele sente na’in ba sa’ida de’it mak sira produs no sente realijadu hanesan ema.
Artigu tolu nebe’e ami hateten iha leten basea prinsipius hanesan tuir mai ne’e:
1). Pinsipiu proporsionalidade (“acção” ka “saham” ba servisu na’in).
Prinsipiu ida signifika katal kapital tolu nebe’e sa’I hanesan parte importante no integral iha prosesu desenvolvimenu empresaria tensi sukat ho valor “acção” ka “asaham”. Kapital finanseiru no capital material sukat ho valor “acção” ka “saham” ita bele hatene ho nia valor “X” no kapital humanu, maski susar atu sukat ho valor osan maibe bele assume ho valor osan “Y”. Housi valor ida nebe’e mak empregador ho instrument produsaun no servisu na’in konkorda basea ba lei define prevalecidu mak determina partilha valor dividendu tuir proporsaun ida-idak iha ano fiscal empresa ka fabrika ida nian ka ita dehan “annual netro profit”.
Partilha dividendu eksklui bens e servisus nebe’e servisu na’in ka empregador no makina produsaun halo iha empresa ka fabrika. Empregador no servisu na’un hetan salariu ka diak liu, ita bolu “remunerasaun” no makina produsaun hetan manutensaun iha periudu tinan ida. La iha “excuse” “deskulpa” ka “argumentu” katak empregador selu taxa ka selu servisu na’in. Taxa no servisu na’in, kliente mak selu housi produto nebe’e nia hola hola housi produto nebe’e servisu na’in sira halo ka produz iha fabrika ka industria ida ka ema benefisaidor nebe’e simu prestasaun servisu housi empresa ida. Tan presu produtu define ho formula hanesan ne’e: “presu material prima + custu operasional (inkui, servisu na’in nia servisu, manutensaun makina produsaun no buat seluk tan) + taxa + profit margin”.
Formula ida ne’e, hatudu katak produto ka prestasaun servisu ida housi fabrika ka industria no empreza nebe’e ka’er projekto konstrusaun la selu taxa ka servisu na’in. Kustu hotu-hotu sobrekarega (tula ba) konsumidor ka benefisiador prestasaun servisu. Tan ne’e margem netto ne’e, mak tenki fahe proporsionalmente entre empregador no servisu na’in katak tuir proporsaun “ácção” ka “saham” nebe’e define ona ka konkorda ona;
2). Prinsipiu seguransa sosial (Seguro Nacional):
empresa ka fabrika ka industria ida halo investimentu ho capital nebe’e nia iha hodi garante nia futuro empresa ka fabrika ka industria ninian! Proveito nebe’e empresa ka fabrika ne’e hetan deposita iha banko hoidi garante nia sustentabilida iha futuru. Ne’e realidade ida nebe’e ema hotu la bele nega! Hosi fatin seluk ita husu: Servisu na’in sira nia futuro no nia familia nia futuru atu garante oin sa? Dedikasaun nebe’e nia fo’o a empresa ka fabrika ka industria id abele ka la’e garante nia sustentabilidade futuro servisu na’in nian? Bele ka la’e governo hamutuk ho empresa ka fabrika ka industria bele kria instituisaun ida bele garante sustentabilidade futuru servisu na’in sira nian?
Perguntas hirak iha leten, lori ami hodi hateten katak tenki iha lei ida nebe’e tenkii hamosu “Seguru Nacional”, hanesan instituisaun ida nebe’e garante sustentabilidade futuru servisu na’in sira nian. Valor servisu nian la lakon wainhira sira tama ona ida vulneravel ka idoso ka inkapasitadu tanba desastre iha servisu fatin. Tan sa mak lei bele regula pensaun vitalisia ba ema sira nebe’e hetan kareira politika, nebe’e bele prevalese de’it iha tinan lima nia laran no labele estabelese lei ida nebe’e bele regula pensaun vitalisisa ba profesionais servisu nian? Ka ho subsidio ba Terceira idade bele justifika ba pensaun vitalisia? Karik nune’e, valor prestasaun servisu professional durante nia tomak signifika sa ba ita?
Problema la’os bele ka la’e, hanoin hetan ka la hanoin hetan! Problema mak ne’e hakarak ka lakohi! Vontade ida ne’e la iha “slogan”: “patria libertada, libertemos o povo” sa’i “slogan” incoerenste, “slogan” politik virtual, “slogan enganador”, “slogan” obskurantismu sosio-politikuekonomiko estrutural, “slogan” bele de’it hamosu no hakean tan abismo entre ema riku no kiak, “slogan” nebe’e sei hakiak no hamosu konflito foun iha ita nia sosiedade no “slogan” ne’e transforma fali “slogan” antagoniko ba “slogan”: Adeus Conflicto, Benvindo Desenvolvimento”;
3). Prinsipiu solidariedade kolektiva (hari’i cooperativa):
logika ba sistema produsaun, tuir ita pensamentu normal, konsiste housi kooperasaun mutual housi kapital tolu nebe’e ita koalia iha leten. Kapital finanseiru no capital material mesak la produs buat ida karik la iha involvimentu capital humanu. Kapital humanu mak usa osan no material hodi hala’o sistema produsaun. Makina ho osan halo sistema la’o produtivu, efektivu no efisiente to’o hetan “over plus value” (nilai lebih) ba rendimentu empresa ka fabrika ida nian. Iha parte seluk, kapital humanu bele la’o mesak iha sistema produsaun maibe produktividade, efektividade no efisiensia ki’ik liu ba rendimentu produsaun nian. Sistema produsaun integral ida ne’e hatudu ona kolektividade no interdependensia entre capital tolu ne’e. Iha sistema produsaun kapitalista, ema nebe’e iha osan no material produsaun nian la konsidera interdependensia ida ne’e. Valor capital humanu lakon iha sistema produsaun kapitalista. “Over plus value” ka “nilai lebih” mak sistema produsaun hamosu fo’o benefisiu ka rendimentu bo’ot liu ba ema nebe’e iha osan no material produsaun.
Estatuto, capital
humanu ka servisu na’in transforma hanesan “instrumento de produção”. Tan konsiderasaun ida ne’e, tratamentu ba ema ka servisu na’in pior liu kompara ho makina produsaun ida. Osan na’in preokupa liu ba manutensaun periodika ba makina produsaun kompara ho servisu na’in. Osan na’in hatama no duni sa’i servisu na’in tuir sira nia hakarak no lakohi hatene kondisaun servisu na’in moras ka diak, feto ka mane, idade katuas ka klosan. Sala ki’ik ka sala bo’ot servisu na’in halo iha servisu fatin kotu ho “PHK sepihak” (despedida unilateral) ba servisu na’in sem kompesasaun (tanpa pesangon). Situasaun hanesan mak mosu iha Ita nia rai, Timor Leste. Oin sa atu halakon sistema produsaun eksploradora ida ne’e no fo’o valor ba servisu na’in sira?
Tuir ami nia hare’e mak tenki estabelese lei ida kona ba hari’I kooperativa iha servisu fatin nebe’e de’it servisu na’in servisu ba. Empresa ka fabrika ka empregador/a, iha lei ida ne’e nia oko’os tenki hari’I kooperativa hodi kria ambiente “solidariedade social” atu estabelese relasaun ema ba ema iha servisu fatin nebe’e de’it.
Kooperativa ne’e bele apoia ba servisu na’in sira wainhira monu ba susar iha fulan klaran wainhira hala’o hela servisu. Servisu na’in la presija debe osan ka foti sasan iha fatin seluk wainhira nia monu ba susar, moras, selu oan sira nia eskola no buat seluk tan. La iha ema ida lakon (rugi). Empregador la lakon no servisu na’in mos la sente servisu saukati de’it!
Oin sa mekanismu atu hari’i no osan mai housi nebe’e?
Hanesan hateten iha leten katak kooperativa basea ba prinsipiu solidariedade kolektiva maka ho sensu kolektividade entre empregador no servisu na’in mak define mekanismu atu hari’i no osan mai housi, karik lei estabelese katak “servisu na’in mos iha direitu ba “acção” ka “saham” iha empresa ka fabrika ida” maka bele sa’I hanesan capital inisial hodi hari kooperativa. Kooperativa, karik hari’i duni, mak konotasaun no hahalok hodi transforma “servisu na’in hanesan instrumentu produsaun iha sistema produsaun kapitalista” hahu’u lakon no valorijasaun ema nian hahu mosu. Iha ne’e mak bele hamosu sosiedade nebe’e, ho lian Indonesia, “masyarakat madani”, sosiedade moris diak, sosiedade solidaria ho meta final hari sosiedade justa no fraternal (iha edisaun tuir mai ita sei koalia liu tan kona ba kooperativa! Hein ….)
Relasuan entre Lei, Empregador no Servisu Na’in Intereses empregador no servisu na’in, iha nasaun ida, regula ho “lei”.
Se mak halo ka estabele lei?
Basea ba se’e no ba sa mak estabele lei?
Iha nasaun nebe’e rejime autoritario mak ukun, lei mosu housi grupo elite ki’ik nebe’e ukun hodi hametin sira nia kbi’it ukun nian ba ema seluk. Intereses grupo ki’ik nebe’ ukun, tanba de’it lakohi lakon sira nia kbi’it ukun ka lakohi ema seluk la bele kontra sira nia intereses, sira usa lei hodi fo’o “sansaun” ba ema no proteje sira nia a’an.
Kontexto ida ne’e, mak ema marxistas sira hateten: “estadu ne’e manifestasaun real kbi’it grupo ka elite minoria hodi hanehan ema barak (maioria explorada)”. Iha nasaun nebe’e rejime sosisal demokratika no semi-autoritario mak ukun, elite ki’ik nebe’e ukun, buka estabelese lei atu harmonija intereses entre klase social nebe’e iha. Prinsipiu harmonijasaun intereses entre klase obriga elite ki’ik nebe’e ukun hodi bolu hamutuk intereses nebe’e diferentes iha klase social hodi tu’ur hamutuk hodi halo lei. Iha nasaun nebe’e rejime demokratiko popular mak ukun, grupo ka elite ki’ik nebe’e povu mak hili no fo’o fiar hodi ukun halo ka estabelese lei nebe’e representa interese maioria hasoru interese minoria nebe’e hakarak hanehan ka explora maioria.
Iha Timor Leste, rejime nebe’e mak ukun, parsialmente, mak rejime social demokratika (sosdem) maibe hare’e diak, nasaun Timor Leste laiha ka sei dauk iha sistema ka rejime fixu ida. Produto lei hotu-hotu mak vigora iha nasaun ida ne’e atu defende lo’os interese se nian, ita la hatene (karik ema nebe’e hatene lei bele koalia diak liu). Maibe koalia kona ba lei ka kodigo laboral, nebe’e oras ne’e submete hele ba debate Komisaun H Paramento Nacional, reflete rejime social demokrata, tanba ita nia governo liu housi Sekretariadu Estata Formasaun Profisional, halo reuniaun tripartida entre representante governo, empresario no servisu na’in hafoin hatama proposta lei ba Parlamento Nacional.
Representa ka la’e, interese servisu na’in ka “maioria oprimida” housi reuniaun tripartida ne’e? Tuir ami nia hare’e, iha rejime sosdem, barak liu mosu, “se mak usa se” atu hametin interese klase ida nian! Lei ka proposta lei representa liu interese empregador kompara ho servisu na’in sira. Representante povo nian iha governo ka representante servisu na’in (dominante liu, ema dehan “buruh kuning” ka “kaki-tangan empregador”, “pseudo-empregador” nebe’e halo nian a’an hanesan servisu na’in) hare’e de’it housi aspektu satisfasaun superficial no fiisiku servisu na’in nian.
Sira la hare’e aspektu seguransa, sustentabilidade no desenvolvimentu ema nian iha futuru ba nia a’an rasik no nia familia sira. Hanesan ejemplu, koalia kona ba “salariu Minimu Regional”, representante sira koalia liu kona ba ka konta de’iit ba servisu na’in ida gasta ba nia a’an rasik iha fulan ida maibe haluha tiha katak servisu na’in ida la servisu ba nia a’an de’it, nia servisu ba nia familia, inan-aman no oan sira karik sei ki’ik oan ka bebe’e hela, karik nian sira eskola hela, karik nia fen kaben ka inan aman hetan susar isin nian (moras)! Nune’e mos la hanoin, karik servisu na’in ida katuas ka hetan desastre ruma iha servisu fatin nebe’e la permite nia atu servisu, oin sa atu moris diak iha tempu ikus mai!
Ho perspektiva ida ne’e mak ami apresenta kontra proposta ba lei ka kodigo laboral nebe’e tama ona iha debate Komisaun H Parlamento Nasional (le’e iha proposta ba lei ka kodigu laboral iha ed. ida ne’e).
Tuir ami nia hare’e, karik lei representa duni interese “maioria explorada”, proposta nebe’e apresenta tenki tau iha konsiderasaun iha reuniaun tri-partida no hetan apoio hosi Komisaun H PN no bele aprova hanesan lei nebe’e sei vigora iha Timor Leste.
Ema balu hateten katal proposta ne’e todan no susar atu implementa! Karik lei ne’e implementa duni mak ema barak sei la mai Investe iha Timor Leste! A’at ema balun hateten: “Timor sei dauk bele”! Ita barak hare’e ho matan malahuk no afirma katak desenvolvimentu iha Timor Leste oras ne’e dau-daun tanba ema investor sira investe iha Timor Leste! Ne’e precepsaun ida sala! Investimentu fisiku lolo’os (investasi murni fisik) iha Timor Leste sei dauk iha. Agensia servisu nian hosi aspektu prestasaun tekniko (“investor” jual jasa tekniku) mak barak iha ne’e! Barak liu mos ita hanaran “makelar”, lori projektu buka osan housie ma nebe’e iha capital finanseiru no capital material!
Agensia sira ne’e usa sira nia osan ho material ka usa ema seluk nia osan ho material hodi mai buka osan iha Timor Leste! Ema hotu hatene katak Timor Leste riku osan mai housi nia riku soi rai okos nian. Osan Timor Leste nian mak bolu ema barak mai iha ne’e. Sira la’os mai investe ka mai ajuda Timor Leste. Sira mai buka osan barak iha ne’e! Desenvolvimentu iha Timor Leste la’os lori osan investor nian, osan povu nian mak estadu gere hodi halo desenvolvimentu. Ita la hatene osan hira mak ema nebe’e ita dehan, entre aspas “investores” lori sa’I hosi Timor Leste loron ida? Sirculasaun osan iha Timor Leste hira no iha fatin nebe’e? Karik keta iha Dili, Baucau no Maliana de’it? Ponto de vista uit oan iha leten lori ita atu hare’e diak atu la bele afirma katak ema seluk housi rai liur nebe’e iha osan ka iha material mak bele desenvolve ita nia rain no labele duvida ho Timor oan nia kapasidade!
Timor Leste mos bele! Situasaun ida susar liu iha Timor Leste, tinan 450 kolonialismu portugues no tinan 24 okupasaun, ita bele hakat liu ho kapasidade ki’ik nebe’e barak skeptiku, inklui ita nia ukun nai balun, tansa sa oras ne’e, ita nia nasaun osan barak no ho osan bele sosa instrumentu produsaun no bele kapasita nia ema rasik ho nia osan rasik, ita sei duvida nafatin??? Karik osan ita fahe ba malu de’it ka fo’o hodi halo kontente ema de’it ka sosa ema nia votu politiku de’it mak riku soin ita iha la soin ba buat ida! Ita tenki halakon mental “kolonijasu”, mental “orang yang dijajah”! Rasismu estrutural tenki lakon iha ita nia rain.
Konsistente ba ita kompromisu politiku libertador ba ita nia povu, Povu Mau-Bere, produto lei ka projektu lei sa’a de’it, inklui projektu lei ba kodigo laboral tenki tau interese povu, maiora “oprimida” iha leten. Investor mai ka la mai, Timor Leste no nia povu tenki moris ba nafatin!
Timor Leste riku tebes. Kestaun mak gerensia! Administrador ka lider nebe’e diak la duvida ho nia povu rasik no ho nia povu halo ka estabelese lei hakotu ema se de’it nebe’e hakarak harahun no halo atan ba nia estadu no nasaun hamutuk ho nia povu tomak.
Doben le’e na’in, liu-liu, servisu na’in no ema nebe’e hakarak ho laran “Timor oan sa’I na’in ba nian rasik”, karik loke pajina hirak ne’e, la bele hare’e de’it katak liu fuan hirak la’o tuir dalan lo’os ka kompletu ona!
Buat barak tebes mak sei dauk hateten iha laran! Deskripsaun iha leten bele de’it loke iha nia hanoin no bele ajuda ita atu tahu iha praktika, ita kompromisu politiku ka imperativu politiku “liberta povu”. Servisu na’in sector ka kamada social ida nebe’e, ita tenki tau iha nia konsiderasaun katak sertor ida ne’e mak actor real no sentral ba desenvolvimentu fisiku nasaun ida nian! Laiha servisu na’in, sei la iha empresa ka fabrika no la iha projektu! Hametin servisu na’in nia estatuto, ita hametin desenvolvimentu!
Sektor ida tan mak ita barak haluha mak sertor ka kamada social ida nebe’e ita hanaran “agrikultor”. La iha ema ida nega katak maioria populasaun Timor Leste nian, povu ida nebe’e moris ho agrikultura. Hanesan agrikultor, nia tenki iha rai nia atu servisu ba. Rai ka “tanah” ne’e komponente importante ba agrikutor. Agrikultor nebe’e la iha rai, la’os agrikutor maibe muda naran, tuir Indonesia nia lian “buruh tani”, agrikultor nebe’e sa’I hanesan servisu na’in ba ema ne’e iha rai.
Topiku “rai ba agrikultor” ka “tanah untuk tani”, iha edisaun tuir mai, ami sei koalia barak no loke perspektiva ba kamada social ida ne’e atu oin sa “sa’I na’in ba nia rain rasik”. Atu remata, ami hakarak hato’o ba doben le’e na’in sira katak imi nia hanoin sa de’it ka kritik kona ba sa de’it ami harekek iha ne’e ! Imi nia hanoin no kritika bele ajuda ami hodi hakerek diak liu tan no ajuda ita nia povu atu bele proteje ka defende sira nia direitu rasik! Ita koalia ka hakerek kona ba sira nia direitu maibe servisu na’in ka to’os na’in (agrikultor) sira mak tenki hamrik hodi luta ba sira nia direitu. Obrigado
Foto: Komunidade kuda hare iha natar