Burokrasia indonéziu nebe maka'as no kustu mínimu dolár amerikanu 100 iha vistu halo enklave timoroan Oecusse hanesan zona ida nebe izoladu iha Timor-Leste, liuliu ba sidadaun hosi nasaun ne'e rasik.
Halo viajen liuhosi rai ba enklave, lokaliza iha kosta norte hosi metade illa indonéziu nian, obriga atu selu vistu hodi tama no sai iha Indonézia (viza ida dolár amerikanu 50) no ba prosesu burokrátiku ida nebe susar no bele dura semana ida ho balun.
Situasaun ne'e sai susar liu no karun ba sé maka hakarak lori karreta hosi Timor-Leste (nia folin pelumenus dolár 130 iha dokumentasaun, bainhira halo viajen mesak) no, iha kazu kamiaun ho materiál sira, halo susar liu tentativa balun ba sé maka hakarak hetan benefísiu hosi projetu sira dezenvolvimentu nebe Governu timoroan hala'o daudaun iha enklave ne'e.
Situasaun ida ne'e fó benefísiu maka'as emprezáriu indonéziu sira, nebe bele tama no sai fásil hosi enklave neb sira domina, tanba ne'e, merkadu tomak fornesimentu ba Oecusse.
Burokrasia indonéziu hanesan kompleksu no latuir akordu bilaterál sira ho Timor-Leste nebe regula tránzitu ema sira entre nasaun rua ne'e no mós prinsípiu resiprokaridade nian, tanba sidadaun indonéziu nebe tama iha teritóriu timoroan nian selu dolár sanulu ba vistu hodi bele tama.
Prosesu hosi atribuisaun vistu sira nian mós la hanesan. Atu tama iha Indonézia, vistu sira fó iha fronteira, maibé iha kazu Oecusse nian tenki entrega surat-tahan sira hodi hetan vistu individuál iha embaixada indonéziu nian iha Díli, prosesu ida nebe iha folin dolár 50 ba ema ida, no presiza formuláriu ida, kópia pasaporte, foto ida ho fundu mean, karta iha lian inglés hodi esplika motivu deslokasaun ho loron sira, karta seluk hosi "patrosinadór" ka empreza no fotokópia sira kartaun rezidente nian ka billete aviaun nian.
Embaixada hela ho pasaporte pelumenus loron tolu no aviza de'it bainhira iha sala iha prosesu iha loron nebe ba foti.
Ba karreta, nebe "vistu" iha folin dolár 20, tenki iha formuláriu ida, kópia pasaporte no karta kondusaun motorista nian, kópia rejistu hosi Ministériu Transporte nian no karta ida ho lian inglés nebe esplika motivu sira viajen nian no durasaun viajen nian.
Maibé antes tenki ba Ministériu Transporte hodi entrega kópia ida pasaporte nian, kópia karta kondusaun, rejistu ba inspesaun no livrete no dolár sanulu.
Dokumentu orijinál sira karreta nian tenki hela iha Díli no karreta halo de'it viajen ho kópia sira dokumentu nian nune'e bele halo susar atu karreta nia na'in bele fa'an iha enklave ka iha rejiaun seluk iha nasaun nian.
Ne'e ba de'it vistu hodi tama iha Indonézia (hodi ba Oecusse) tanba iha enklave presiza prenxe fali surat-tahan sira, entrega dokumentu sira (no pasaporte) iha konsuladu indonéziu nian iha enklave.
Iha ne'e, prosesu nia folin liu dolár 50 no tenki entrega dokumentu sira to'o loron-kinta, tanba prosesu sira tenki lori to'o embaixada indonéziu nian iha Díli, iha loron-sesta, hodi fila ba enklave pasaporte ho vistu no nune'e hodi bele fila ba Timor-Leste iha loron-segunda ka loron-tersa oinmai.
Iha rai laran iha sistema burokrátiku hanesan, ho pasajen haat iha fronteira hodi obriga vizita estrasaun tolu, nebe tenki prenxe surat-tahan sira: dahuluk hosi alfándega, nebe hein kleur, halo inspesiona ba buat hotu hafoin ne'e ba iha setór vistu nian no depois maka ba iha setór militár.
Alternativu sira hosi tasi ka ho aviaun ladún gasta barak, liuliu ba sé maka hakarak lori buat ruma hosi Díli.
Liuhosi tasi iha opsaun rua: Liberty (nebe agora substitui Nakroma nebe hadi'a hela) nebe billete ba ema ida hodi halo viajen liu oras ualu kusta dolár ualu maibé lori karreta ida nia folin maka 180 no iha serbisu foun seluk ho folin billete ida de'it entre dolár 35 to'o 55 ba ema ida.
Selu aviaun ho fatin ualu nebe halo ligasaun Dílu ho enklave iha folin dolár 1.540 ba mai (dolár 50 ba oras ida hein nian).
SAPO TL ho Lusa
Foto: Feto na'in rua la'o iha tasi-ibun iha Oecusse, TImor-Leste (Setembru 2014). EPA@ António Amaral