Kombate korupsaun, moral espirituál maka tenki forsa liu, tanba ida ne’e maka kesi ema no hanorin ema katakdurante ha’u nia moris halo buat di’ak sei sai ema di’ak iha tempu oin mai.
Estudante Fakuldade Edukasaun Artes Humanidade (FEAH), Departementu Lian Ingles, Pedro Canisio (PC), hato’o hanoin ne’e ba Jornalista Jornál Semanál Matadalan, David Amar Fernandes (MTD) liu-hosi entrevista eskluzivu iha Kampus Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, Liceu, Díli, (1/10/2015).
MTD: Tuir ita boot nia observasaun, tipu korupsaun saida maka’as liu iha Timor-Leste ?
PC: Ba ha’u, Korupsaun buat ida ne’ebé luan tebes, no viola ema seluk nia direitu iha nasaun ida no liu-liu kria injustisa ba ema seluk.
Tuir ha’u nia haree, kondisaun iha Timor, ita haree liu-ba osan no barak liu maka halo hodi habokur an de’it. Ezemplu, nia halo atividade ki’ik ne’ebé laiha benefísiu, maibé nia tau orsamentu iha proposta la apár ho atividade ne’ebé iha.Dalaruma projetu laiha maibé nia halo dokumentus falsa hodi bosok.
Iha parte seluk, ita halo korupsaun liu-hosi koruptu ema seluk nia atividades tanba dalaruma ema seluk atu halo atividedes ita la aseita no lori fali ita nia interese privadu hodi hamate ema nia inisiativa ne’ebédi’ak. Ezemplu, ha’u hanesan diretór ida ne’ebé la halo buat ida, maibéha’u nia estaf ida ne’e iha hanoin di’ak atu kria atividade ruma, maibéha’u la aseita tanba hamonuha’u nia dignidade.
Ida seluk kona-ba tempu. Dalaruma ita nia tempu ba halo serbisu iha, maibé ita uza fali tempu ne’e hodi fuma sigaru, hodi husik tiha buat importante ne’ebémakapresiza halo. Ida tan maka dalaruma ita marka audiénsia ho ema seluk, promote tuku ualu (8) dadersan, mai fali iha tuku sia (9).
MTD: Tuir ita nia haree, oinsá ho vontade timoroan nian ba kombate korupsaun ?
PC:Vontade ba kombate korupsaun ema halo ho tipu oi-oin. Balun iha inisitiva di’akmaibéla’o sala dalan, no balun seluk kombate hela maibénonók (monok) de’it. Ezemplu, sira haree ema ruma halo atividade subornu, maibé tanba pozisaun entaun la halo asaun direta. Maibé sira foti de’it dadus hodi ba hato’o iha Komisaun Anti Korupsaun.
Vontade seluk maka, grupu balun halo kampaiña psikolojia hodi hatete ba públiku dehan korupsaun ne’e la di’ak tanba hamate povu nia moris liu-liu parte ekonomia nian. Ne’eduni, haree ba vontade timoroan nian ba kombate korupsaun balun iha no balun laiha.
MTD: Esteitmentu balun hatete, korupsaun ema hotu halo kompostu hirak ne’ebé ho pozisaun boot no povu kbi’it laek. Kona-ba assuntu ne’e, tuir ita boot nia hanoin, ida ne’ebémakafó impaktu ba dezenvolvimentu nasionál ?
PC:Parte rua (2) ne’e fó impaktu hotu. Diferensa maka iha pozisaun. Tuir lójika hatete povu maka governu no governu maka povu, maibé ida fó impaktu negativu ne’e maka hirak ne’ebé ho poder ás, no poder ás ne’e bele fó impaktu ba ema kbi’it laek sira tanba osan barak liu ne’e la’os ihapovu.
Korupsaun akontese depende ba ema ida-idak, tantu ema kbi’it laek ka ema kbi’it iha, no hirak ne’ebé sai xave ba kombate korupsaun maka ida ne’ebé ukun maka tenki luta maka’as no justu.
MTD: Ko’alia kona-ba ema, tuir ita boot nia hatene, ema ida mai ho esperiénsia ou karakterístikaoinsá maka bele kombate korupsaun?
PC:Maka ema ne’ebé mai ho karater solidariedade no sentimentu na’in banasaun (patriotizmu ho nasionalizmu).
Hirak ne’ebé laiha sentimentu domin ba nasaun hatete, ah, ba sibuk halo saida. Ezemplu, bainhira nia uza sasán ka kareta governu nian, nia la interese. Maibé, hirak ne’ebé iha sentimentu ba nasaun maka ida ne’ebé hatete, kareta governu ne’e sai kuidadu tanba sosa ho osan estadu no povu nia osan.
MTD: Tuir ita boot nia kompriensaun, polítika no doutrina saida maka presiza uza hodi kombate korupsaun?
PC:Hmm. Kontestu ne’e difisil oituan, maibé ita koko atu hanoin. Sé kompara Amu Lulik ho polítikana’in karik, ha’u hanoin tuir ita nia haree kontestu Timor presizala’o tuir doutrina relijiozu nian, maibé kona-ba karater polítikana’in ba kombate korupsaun, huuuf…!
Tuir ha’u,dalan ida di’ak ba kombate korupsaun, moral espirituál maka forsa liu, tanba ida ne’e maka kesi ema no hanorin ema katakdurante ha’u nia moris halo buat di’ak sei sai ema di’ak iha tempu oin mai.
Sistema la’odi’ak, maibé nia implementasaun maka seidauk di’ak, tanba dalaruma KAK atu halo investigasaun maibé sei haree hela ba relasaun. Ezemplu, KAK atu kaptura koruptór ida maibé haree fila fali ba relasaun, koruptor ne’e luta na’in ida entaun difisil.
MTD: Tanba saida la prefere kombate korupsaun ho karater polítika nian?
PC:No coment!
PC:No coment!
Matadalan