Futuru depende ba saida maka ó halo iha loron ohin (ohin loron)
Hirak be kaer Timor-Leste nia futuru, kumu liman hamutuk hodi anunsiu ba mundu tomak katak hahú hosi loron 04 Setembru too loron 31 Dezembru 2015, sai loron koremetan nasionál. Koremetan, kore fali mutin. Kore mutin, kore fali metan. Koremetan ka koremutin, sira nia objetivu maka kore povu nia hanoin passadu be nakonu ho trsiteza bele mout haksolok iha mundu dezenvolvimentu nasionál. Dezenvolimentu eziji atu kria “koeremetan nasionál”.
Keremetan, kore sé nia metan? Koremutin, kore sé nia mutin? Metan ka mutin, oras ne’e, aman ba nasaun sira ne’e hamosu “kultura foun” hodi kore “buat metan” taka bosok de’it ho “buat mutin” para ema haree sira laran mós hanesan kabas-rahun. Koremetan nasionál ne’e hatudu mai ita katak aman ba nasaun sira ne’e hakarak uza maskra mutin hodi taka sira nia oin maibé iha maskra nia laran ne’e, sira nia oin metan sira ne’e mosu nafatin—ema sei bele haree hetan ho dignu.
Hanesan Marie Alakateri nia entervista iha TVTL hatete katak, “Sorte, Ami lideransa fundadór sira ne sei moris hodi partisipa iha serimonia “koremetan nasionál” (desluto ansionál) nu’udar sasin istória”. Buat ne’ebé ita bele kapta hosi hanoin brilante ida ne’e katak, lideransa fundadór sira hakarak hasasin ba mundu tomak katak sira maka aman ba rekonsiliasaun hodi bele sai modelu ba ema iha mundu raiklaran katak sira maka merese sai modelu tebes duni. Korematan nasionál, tuir Xanana Gusmão katak tempu too ona atu rekonsilia ho ita nia hanoin no ita nia fuan.
Labele bosok fuan hodi halo koremetan nasionál se eroi no funu-na’in balun (Nicolao Lobato, Daitula, nsst) nia ruin seidauk haloot iha nia fatin. Kore se nia metan? Labele mehi de’it atu sai modelu ba rai seluk, se nunka mehi atu dezenvolve povu nia hanoin klasiku ba hanoin modernu ka sai modelu ba imi nia povu rasik. Labele fasil hatete katak “koremetan nasionál” ne’e bele halo mudansa ba mentalidade, se imi rasik seidauk bele muda imi nia mentalidade hakarak domina buat hotu no hariku-án de’it. Imi bele mehi-kona hodi kria “koremetan nasional” maibé tanba saida maka labele mehi-kona hodi kria “koremental nasionál” (revolusaun mental) hodi muda ukun na’in sira nia mentalidade (korupsaun, kolusaun, nepotizmu) sai ema ne’ebé onestu.
Koremetan nasionál hanesan koremental nasionál. Koremetan emerjensia hanesan mós koremental emerjensia. Koremetan kasu todan (triste) passadu nian, koremental kasu mental pasadu no ohin loron nian hodi habiban mentalidade ida ne’ebé labele hanoin an de’it maibé iha interese atu hanoin ema seluk ne’ebé sei moris mukit. Koremental la’os hanesan koremetan ne’ebé presiza halo ritual adat maibé koremental presiza ritual konxiensia ne’ebé maduru atu serbi povu ho fuan ho laran. La’os, finji hamosu “koremetan nasionál” depois haluha tiha “koremental nasionál”. Lider sira la kore sira nia mentalidade át, kerdizerke sira labele kore povu nia mentalidade ho fasil. Futuru depende ba saida maka ó halo iha loron ohin (ohin loron), maun boot sira! (Cassimata)
Matadalan