Eis Primeiru Ministru nain rua, Mari Alkatiri ho Kay Rala Xanana Gusmão mak bele fó solusaun ba osan pensaun vitalisia ne’ebé eis titulares, eis deputadus no eis membru Governu sira simu kada fulan, tanba sira nain rua mak kaer Parlamentu Nasional no Governu.
Eis deputadu Manuel Tilman hatete katak, Xanana Gusmão ho Alkatiri mak bele manda Parlamentu Nasional hodi halo proposta lei ida atu muda tiha lei pensaun vitalisia ne’e.
“Atu rezolve pensaun vitalisia ne’e, desizaun polítika la’os jurídiku. Se desizaun polítika ida rai ida ne’e hakarak muda lei ne’e aban, bele hela, tanba ema nain rua deit mak bele deside buat ne’e, Xanana ho Alkatiri,” dehan Manuel Tilman ba jornalista sira Sabadu (05/9) iha nia kna’ar fatin Hotel Beach Garden Dili.
Nia hatutan, Xanana ho Alkatiri deside ona hari’i ZEESM hodi gasta orsamentu miloens, no lufu lafu polítika ba deslutu nasionál, sira nain rua bele tu’ur hamutuk haree kestaun pensaun vitalisia ne’e.
“Sira nain rua bele tu’ur hamutuk agora ho bankada Parlamentar rua (CNRT ho FRETILIN), sira bele muda tiha lei ne’e, la persija fera ulun fatuk, maibé tanbasa mak sira nain rua labele halo buat ne’e,”relata Tilman.
Jurista ne’e haktuir, sira nain rua halo desizaun polítika ida hodi haruka bankada CNRT ho FRETILIN atu hatama proposta lei ida ba Parlamentu Nasionál hodi hadi’a tiha lei pensaun vitalisia ne’e.
“Lei pensaun vitalisia ne’e, kuandu mosu mai, ha’u se iha Parlamentu hanesan Prezidente Komisaun Ekonomia e Finansas. Iha tempu ne’eba ne’e, ho duni Dr. Lu-Olo ko’alia buat ne’e, maibé lei be’e ba deit asembleia konstituinte, la’os halo ba deputadus hot-hotu,”katak Manuel Tilman.
Maibé Tilman esplika, iha tempu ne’eba ne’e, asembleia konstituente transforma tiha ba primeiru Parlamentu, no iha momentu ne’eba, jurista balu dehan, lei ida ne’e tenke ba duni pensaun vitalisia ne’e, karik iha lei seluk mak bele hapara.
“Maibé hapara ba oin, la’os hapara ba kotuk. Entaun iha tempu ne’eba ne’e, Prezidente Lu-Olo mak hakarak ida karik, ami altera tiha kedas iha primeiru Parlamentu katak, lei ne’e tau deit ba asemleia konstituente,”dehan Tilman.
Maibé asemleia konstituente hotu, sira reboga tiha lei ne’e, hodi halo tiha fali lei foun ida ba deputadu sira. Tilman dehan, tuir regra lolos ne’e, deputadu sira ne’ebé mak atu hetan pensaun vitalisia ne’e, so deputadu sira ne’ebé mak hetan mandate dala rua tutuir malu.
Prezidente Partidu KOTA ne’e afirma, pensaun vitalisia ba deputadu sira ne’e, tenke iha kritéria ida katak, deputadu ida so bele simu pensaun vitalisia, bainhira nia kompleta ona tinan 60, bainhira nia tinan seidauk kompleta ida ne’e mak Maromak bolu ona nia, laiha ona Direitu atu simu pensaun vitalisia.
Maibé Tilman dehan, deputadu sira laiha direitu atu manan osan pensaun vitalisia 100%, sira so iha direitu ba 70%.
“Ha’u bele halo lei ida ohin, aban lori ba Parlamentu kona-ba ida ne’e (pensaun vitalisia), maibé katuas Xanana ho Alkatiri halo tiha reuniaun ho CNRT no FRETILIN, konkorda tiha, ha’u bele ba tulun halo lei ida kona-ba pensaun vitalisia ne’e,”relata Tilman.
Nia mós la kokorda atu halakon pensaun vitalisia ne’e, tanba pensaun vitalisia ne’e, iha nasaun hot-hotu iha, maibé Tilman konkorda atu redus pensaun vitalisia ne’e.
“Ita nian pensaun ne’e bo’ot liu ona, ema bele ho tinan 20 deit mós, simu ona pensaun vitalisia, tanba ne’e mak povu mós dehan katak ladi’ak ne’e,”esklarese Manuel Tilman.
Nia mós lamenta katak, kritéria pensaun vitalisia ida fulan 42 deit, iha ona direitu ba pensaun vitalisia, ida ne’e lalos. Entaun Tilman dehan, pensaun vitalisia ne’e, halo ema baruk atu halo servisu, tanba fulan fulan nia simu hela osan bo’ot ne’e.
Carrascalão Konsidera La Justu
Iha parte seluk, eis Vise Primeiru Ministru, Mario Viegas Carrascalão konsidera Pensaun vitalisia ne’ebé eis titulares, deputadus no eis membru Governu sira simu kada fulan ne’e la justu, tanba ema ida iha direitu atu simu osan pesanu vitalisia 100%, maske nia idade foin mak 20 resin.
Eis Vise Primeiru Ministru, Mario Viegas Carrascalão hatete katak, nia la aseita kuandu atu halakon pensaun vitalisia ne’e, tanba ida ne’e hanesan direitu ema ida nian, tanba nia gasta ona nia tempu durante tinan hira nia laran hodi servisu iha Governu ka Parlamentu Nasional.
“Kuandu ita hasai tiha, ha’u haree husi aspeitu sosial ne’e lalos, maibé pensaun vitalisia ema simu 100%, ne’e kazu uniku iha mundu, tanba kuandu simu osan pensaun vitalisia ne’e, tenke koresponde ba osan ne’ebé ita deskonta,”dehan Carrascalão ba jornalista sira iha Hotel Timor Dili, Kinta (03/9).
Maibé Carrascalão dehan, kuandu ema simu osan ida ne’e, nia tenke halo servisu rum aba Estadu, labele hela deit iha uma hodi toba deit, kada fulan ba simu pensaun vitalisia, ida ne’e lalos ona.
“Bele troka deit subsidiu ne’e ho reintegrasaun, ezemplu sei mak hetan mandatu dala rua, nia bele hetan 80%, maibé kuandu hetan mandate ida deit, nia hetan deit 50%,”relata Carrascalão.
Nia haktuir, durante ne’e povu kontinua lamenta maka’as kona-ba pensaun vitalisia, ba eis titulares, deputadus no eis membru Governu sira, maibé pensaun vitalisia ne’e, iha mundu hot-hotu iha, problema iha Timor Leste ne’e, tanba kritéria no pensaun vitalisia ne’e hatete katak, simu to’o mate.
Nia dehan, ema ida ho idade tinan 18, derpente nia ba sai deputadu ona, entaun liu tiha tinan 5, ema ne’e foin kompleta tinan 23.
“Ho tinan 23 ne’e mak nia hetan ona pensaun vitalisia, nia simu osan to’o mate, ida ne’e buat ida ke lajustu. Tanba ne’e mak ha’u hatete katak, kestaun kritéria,”lamenta Carrascalão.
Nia haktuir, deputadu sira ne’e, la’os dehan katak labele hetan pensaun vitalisia, maibé tenke muda fali ba kompensasaun ida.
Carrascalão akrsenta, iha ema balu hatete katak, pensaun vitalisia ne’e, hanesan subsidiu de reintegrasaun.
Carrascalão hatutan, lei pensaun vitalisia ne’e, kria husi tempu asembleia konstituente nian. Iha tempu ne’eba ne’e, atu fó deit ba ema sira ne’ebé mak halo konstituisaun.
Maibé depois tanba asembleia konstituente ne’e transforma automatikamente, entaun lei ida ne’e mós, transfere ba Parlamentu Nasional, entaun nia konsekuensia mak sai hanesan ohin loron.
“Ita laiha kritériu reforma ba deputadu no membru Governu sira, entaun ida ne’e korupsaun bo’ot, ha’u la kolabora ho korupsaun. Kuandu ita hatama draf ba atu halo revizaun, ne’ebé atu hadi’a lei kona-ba pensaun vitalisia nian ne’e, hanoin katak, ida ne’e buat ida ne’ebé ke, manan tiha ona,”katak nia.
Carrascalão afirma, osan pensaun vitalisia ne’ebé durante ne’e nia simu, nia la utiliza ba nia an, maibé selu fali ba ema nain sia ne’ebé besik liu nia.
Carrascalão mós konsidera pensaun vitalisia ne’e, hanesan rai rahun ida hodi taka ema nia matan atu haluha tiha problema bo’ot sira ne’e.
Nia haktuir, kazu pensaun vitalisia ne’e, buat ki’ik oan ida ne’ebé tenke halo rejumatóriu, tanba maske problema ne’e seidauk bo’ot, maibé loron ruma problema ne’e sei bo’ot, tanba kada tinan, kontinua aumenta, maibé ema mós kontinua mate.
Carrascalão dehan, nia fó solusaun ba pensaun vitalisia ne’e katak, tanba sira ne’ebé hetan tiha ona revizaun ba pensaun vitalisia ne’e, kontinua simu nafatin.
“Se mak uluk simu tanba nia tama iha asembleia konstituente, sira seluk laiha direitu tiha ona. maibé ida ne’e Parlamentu sei lakohi, tanba ida ne’e sei afeita ba sira ne’ebé deside ne’e,”katak Carrascalão.
Nia reafirma, kestaun osan ne’e, halo nusa mak osan Estadu bele kria defeza iha nasaun nia laran hodi lori povu ida ne’e labele kiak nafatin deit.
“Buat sira bo-bo’ot ne’e, ema la kestiona ka haluha tiha. Ezemplu hanesan, mosu kazu, asesora ida simu US$ 30 mill dolar. Iha asesora Finansas nian ne’e, ema Timor-oan duni, hela iha Darwin, mas enkuandu mai iha ne’e, nia simu US$ 3 mill doalr,”tenik nia.
Maibé Carrascalão dehan, ida ne’e Governu mak laiha korazen, tanba ema sira ne’e hanesan Timor-oan, maibé dupla nasionalidade ne’e sala bo’ot. Carrascalão kontinua lamenta katak, durante ne’e, Governu nunka esplika ba povu kona-ba, saida mak dupla nasionalidade ne’e.
Carrascalão fó ezemplu katak, hanesan eis Ministra Finansas, Emilia Pires ne’e, nia ema Banku Mundial, entaun kuandu nia tama iha Governu, nia defende liu intrese Banku Mundial nian.
“Emili Pires ne’e, lahatene buat ida kona-ba rai Timor ne’e, buat ki’ik oan ida mós nia lahatene, tanba nia ba bo’ot iha Australia, fila mai ne’e, sai mista Timor,”lamenta Carrascalão.cos
Jornal Nacional