DILI - Dosente Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e, Valentim Ximenes husu ba bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál tenke vota kontra lei eleisaun lideransa komunitariu ne’ebé atu muda ba eleisaun indireita.
“Ha’u husu ba deputadu FRETILIN sira bele vota kontra lei ne’e, maibé karik lei ne’e pasa nafatin, entaun ha’u sei husu ba Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak atu veta tiha lei ne’em,” hatete Valentim Ximenes bainhira sai orador ida iha seminariu ho tema Reforma Administrasaun Públiku iha Timor-Leste ne’ebé organiza husi UNTL iha kampus Caicoli-Dili, Kinta (03/09).
Nia hatutan, eleisaun xefe suku tenke hili liuhusi pakote mak di’ak, la’os uja fali sistema hili indireita. Ne’e orsida serbisu administrasaun públiku lori ba dezastre nian.
Entretantu, nasaun barak iha mundu to’o ohin loron sei halo funu maka’as atu bele hetan direitu no liberdade ka demokrásia, maibé iha Timor-Leste, polítika nain sira komesa halo ona desijaun balun hodi dud ses tiha valor demokrásia ba fatin seluk.
Ijemplu husi kestaun ne’e mak, iha tempu hirak liuba Konsellu Ministrus aprova ona draft lei kona-ba eleisaun ba xefe suku sira iha teritóriu tomak ne’ebé komesa limite ona povu sira nia direitu fundamental atu hili sira nia xefe suku sira iha ida-idak nia suku. Draft lei ne’ebé aprova tiha ona iha Konsellu Ministrus ne’e katak povu só hili de’it xefe aldeia sira, povu laiha direitu atu hili direita ba xefe suku sira. Xefe suku ne’e depois mak hili husi xefe aldeia sira ne’ebé povu hili.
“Ha’u hanoin kona-ba draft lei ba eleisaun xefe suku sira ne’ebé mak agora dadauk iha ona Parlamentu Nasionál, ninia konteudu ne’e hatudu katak ita iha derotasaun itoan ba ita nia demokrásia. Kuandu koalia demokrásia ne’e, povu aumenta nia oportunidade atu bele ukun rai ne’e,” hatete diretur ejekutivu Asia Justice and Right’s (AJAR), José Luis Oliveira ba Timor Post iha nia serbisu fatin Farol-Dili, Kinta (27/08).
“Agora lei eleisaun ida ne’e mai limita fali povu nia direitu atu ejerse ba rai soberanea ne’e, limita fali husi xefe aldeia sira. Ida ne’e derotasaun ida. Ita durante periodu lobuk ida hakat ba oin onaem termusdemokrásia, povu mak hili ninia lider komunitariu rasik, agora ita hakiduk fali ba kotuk. Ita hili de’it mak xefe aldeia no xefe suku ita lahili,” kestiona José Luis Oliveira.
Nia hatutan, ida ne’e hatudu katak polítiku sira mak hakarak halo korupsaun polítika. Durante ne’e povu iha direitu rasik hili nia lideransa, agora ho lei foun ne’e mai na’ok fali povu nia direitu atu vota ne’e. Nasaun barak iha mundu mak oras ne’e atu husik dadauk ona modelu eleisaun hanesan ne’e, maibé Timor-Leste hakarak uja fali modelu tuan ne’ebé lori derota ba demokrásia.
Entretantu, governu iha ona prosesu muda sistema eleisaun ba xefe suku hosi direita ba indireita hodi hamenus gastus ba eleisan, tanba bainhira autoridade munisípiu iha ona katak Timor Leste iha eleisaun jeral ba Prezidente Repúblika, Parlamentu Nasionál no munisípiu rasik.
“Agora dadauk ne’e ami introdus lei foun ida ho modelu introdus foun, ne’e para bele iha eleisaun xefe suku ne’e, invez de uluk halo eleisaun direita ita halo eleisaun ida indireita,” esplika Ministru Estadu, Koordenador Assunto Administrativu no Ministru Administrasaun Interna, Dionisio Babo Soares, ba jornalista sira iha Palásiu Prezidente, Bairo Pite, Kuarta (26/08) hafoin enkontru ho Prezidente Repúblika (PR), Taur Matan Ruak.
Ministru ne’e esplika Timor-Leste nasaun kiik ho nia populasaun 1.2 milliaun de’it tanba ne’e eleisaun xefe suku nian ne’e eleisaun indireita hodi nune’e bele hamenus gastus ba eleisaun nian.
“Ita iha eleisaun xefe suku nian iha 442 sukus, ne’e imi hanoin took osan hira mak ita gasta tiha ba ida ne’e, tanba ne’e mak ami hanoin atu muda tiha modelu ne’e,” dehan nia.
Modelu eleisaun indireita ne’e sei garante nafatin katak xefe suku sira sei hili hosi povu iha tereinu tanba sei hili hosi nivel aldeia, lider sira mak hili reprezentante sira hosi aldeia ba tuur iha Konsellu suku depois mak Konsellu suku hili fali xefe suku.
“Modelu ne’e garante nafatin eleisaun povu iha kraik, liu hosi nivel aldeia, lider sira mak hili, sira nia reprezentante mai tuur hamutuk iha Konsellu do Suku depois mak hili fali xefe suku ne’e,” nia esplika.
Maske xefe suku sira, Konsellu suku mak hili maibé Konsellu suku mós labele hasai xefe suku sira tuir Konselhu suku nia hakarak maibé desizaun hotu tuir prosesu no mekanizmu hotu ne’ebé presija. Tanba ne’e dada ruma to’o iha Konsellu Ministru mak bele deside.
Tanba ne’e dadauk ne’e governu introduz ona modelu ba eleisaun suku nian ne’ebé pasa ona iha Konsellu Ministru no Konsellu Ministru haruka ona ba Parlamentu Nasionál (PN). Nune’e governu hein de’it bainhira mak PN bele agenda hodi deskuti kona-ba modellu eleisaun suku nian ne’e.
“Modellu ne’e ami introduz hela, ami iha Konsellu Ministru pasa tiha ona, ami haruka ba Parlamentu, ami espera katak bele eganda para deskuti ona,”Ministru Babo, hateten.
Kona-ba mandatu xefe suku sira nian tuir lei eleisaun sukus nian katak mandatu bele to’o periode rua (2), maibé informasaun hodi terenu katak se bele tinan lima (5) de’it tanba ne’e governu sei hanoin oinsa bele kria mandatu xefe suku sira nian tuir realidade iha terenu.(oki)
Timor Post